1941 оной июниин 22-то фашис Германи Эхэ Орондомнай добтолон ороо. Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн 1418 үдэр һүни болоһон түүхэтэй.

    Түнхэнэй аймагһаа хамта дээрээ 6030 хүнүүд ошоо. Нютагаймнай омогорхол болоһон хүбүүд олон, эдэ хэд бэ гэбэл: Ж.Е.Тулаев, Л.С.Ивахинов, И.Ш.Похонов, А.Г.Хусаев г.м болоно.

     Тоорын сомонһоо 427 хүн ошоһон юм. Тэдэнэй 276-иинь дайнай газарнуудһаа гэртээ бусажа ерээгүй юм.  Саг жэлэй ошохо бүри манай нютагай дайнай ветеранууд тон үсөөн үлэнхэй.   Энэ ажал соогоо би манай һургуулиин музейн экспонадуудай нэгэн болохо- солдатай  һахюуһан тухай бэшэхэеэ һананаб. Энэ  экспонад музейн гэшүүдээр, дайнай ветеран Мунхэ Шойнимаевич Саргаевай үхибүүдһээ 2009 ондо абагдаһан юм.

     Саргаев Мүнхэ Шойнимаевич хадаа 1919 ондо Тооро тосхондо түрэһэн намтартай. 1942 оной февралиин 4-дэ повесткэ абажа, дайнда мордоһон юм. Тэрэ ябахаяа бэлдэжэ байхадань, эжынь Дулма Доржиевна хүбүүндээ «Бурхан Баабайн шорой» һахюуһан болгон үгөө һэн. «Энэ һахюуһаяа бэеһээнь һалгаангүй абаад ябаарай»,- гэжэ эжынь захяа һэн. Тэрэ сагһаа эхилээд, Мүнхэ Шойнимаевич эжынгээ үгэһэн нангин һахюуһа нэгэшье бэеһээнь һалгаангүй, дайнай дүлэн соогуур ябалсаад, мэндэ амар нютагтаа, эжыдээ бусажа ерээ юм. Мүнхэ Шойнимаевич Калинин зүгтэ, мүн баһа Москва хото доро байлдануудта хабаадалсаһан юм.  Эсэгэ Ороноо хамгаалгын хоердохи шатын орден, Жуковай болон «Фашис Германиие илаһанай түлөө» гэхэ мэтэ орден болон медальнуудаар шагнагдаа.

     Бурхан Баабай (Шаргай ноен) хадаа Түнхэн аймагай эгээ ехэ, үндэр мүргэлтэй газар гэжэ тоологдодог. Шаргай ноеной тахилгата хада Түнхэнэй аймагай Хойтогол тосхондо байдаг. Энэ хадын шорой нютагай зон абажа, багахан туулмаг соо хээд, гэр бүлынгөө амгалан байдалай түлөө үүдэнэйнгээ дээрэ үлгэдэг. Агууехэ дайнай үедэ Буурхан Баабайн дүрсэ олон сэрэгшэдтэ үзэгдэдэг, тэдэниие үхэлэй аманһаа абардаг байһан юм гэжэ наһатайшуул, дайнһаа ерэһэн сэрэгшэд хөөрэдэг байһан юм. Мүнхэ Шойнимаевич баһа өөрынгөө һахюуһаяа зүрхэнэйнгээ хажууда хээд ябадаг байһан юм. Хэды дахин тэрэниие нютагайнь шорой абарааб, аршалааб даа.

«Алта мүнгэнһөө үнэтэй

Адха хара шорой

Сээжэдээ тэбэриһэнээ мэдэнгүй,

Сэдьхэлээ хүдэлгэн һуугааб.

Өөрым гараһан, түрэһэн

Үндэр Сибирь нютагай

Алта мүнгэнһөө үнэтэй

                                               Адха хара шорой энэл»,- гэжэ буряадай элитэ уран зохеолшодой нэгэн Дольен Мадасон «Алта мүнгэнһөө үнэтэй адха хара шорой» гэһэн шүлэг соогоо бэшэһэн байдаг. 

    Тиимэл даа ямаршье хүн өөрынгөө нютаг нугатай, тоонто нютагтай «хүйһөөрөө холбоотой» бэшэ гү? Хаанашье холын газараар ябахадаа хүнэй түрэһэн тала дайда, тоонто нютаг ямаршье томо хото городуудһаа тон дүтөөр, дулаанаар һанагдадаг бшуу. Тоонто нютагаймнай хада бурхад маанадаа хаража хамгаалжа байдаг ха юм.

  Мүнөө энэ жэлдэ Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай 70-жэлэй ойн баяр тэмдэглэжэ байхадаа, бүхы дайнай ветеранууд болон дайнай үхибүүдтэ доро дохин, үнэн зүрхэнһөө баярые хүргэхэ байнаб. Сэлмэг хүхэ тэнгэри доро сэнгэжэ амар жаргалтай һуужа байһандаа, үри хүүгэдтээ саашань дамжуулжа, энэ дайнда диилэжэ гараһан баатар хүбүүд басагадаа «Бү мартаял, хүндэтэ нүхэд!»,- гэжэ ханданаб.

   Хүндэтэ Мүнхэ Шойнимаевичнай мүнөө олон аша гушанарайнгаа жаргалынь боложо, түрэл һайхан Тооро нютагтаа 98 наһанай ойн баяр тэмдэглэхэ гэжэ ажаһууна. Иимэл хүнүүдһээ жэшээ абахаар бэшэ гү? Минии залуу үетэд…