Тооро тухай домог

      Буряадууд анха түрүүн Хотогойто гэжэ нютагта байдаг байһанаа, һайн хаанай һамаргаанда, Гушаг хаанай боһолгоондо (хитад монгол дайнай үедэ) хойшоо орожо ерэһэн байна. Туурай гэжэ хүнэйхи Багшахы гэжэ дүүгэйхитэйгээ хамта ошобо. Зуураа харгыдаа Багшахань алагдажа, тэрэнэй хоер үхибүүтэй һамганиинь Туурай ахадаа хоер- гурбан жэл болоһон хойно Мурино станциин урдуур гаража ерэбэ.

     Иркутскын байһан газарта хоер жэл һуугаад, Туурай хуһан модоной ургажа захалхада, мүнөөнэй Култуктэ ерээд, хоер-гурбан жэл соо һуугаад, Тооро нютагта һуурижаа. Туурайн нэрээр анхан тэрэнэй һуурижаһан газар Тооро гэжэ нэрэтэй болоо.

       Туурай гурбан хүбүүтэй байгаа: һанхалан Заарин, Тэртэ, Бата. Тэртэ яһатанһаа тараашад-Яндан, Улаан горхондо, Ахада,Санагада бии юм гэлсэгшэ.

(Энэ домог 1993 ондо һургуулиин музейн гэшүүдээр бэшэжэ абагдаһан юм).

Обряд «Хурабшын мүнгэ эрилгэ»

  Обряд «Хурабшын мүнгэ эрилгэ», о котором мне рассказала не менее уважаемая в нашем селе бабушка, без которой не обходится ни один обряд. Это мать троих детей, бабушка шести внуков, Шойбонова Долгор Дашеевна, 1950 года рождения. К ней обращаются жители из соседних сел (Шулуты, Зун-Мурино, Далахай).  Со слов Долгор Дашеевны, обряд «Хурабшын мүнгэ эрилгэ» считается чисто Тункинским. В обряде участвуют только женщины.  2-3 женщины-родственницы невесты подходят к сватам. У одной из женщин, в этой роли обычно выступает старшая невестка из семьи отца жениха.  В руках у нее большое блюдо (поднос), на нем разложены по кругу деньги, в середине блюда на зерне лежит золотое кольцо. Женщины требуют у сватов «хурабшын мүнгэ» для того, чтобы «шить приданое» невесте, а в некоторых случаях говорят о почитании матери невесты, которая взрастила достойную дочь. 

  Вашему вниманию хочу предоставить видео ролик обряда «Хурабшын мүнгэ эрилгэ», который мы приготовили с членами драматического кружка «Уран үгэ».

«Алтыемнай алтаар,

Мүнгыемнай мүнгөөр хаагты!

Зүһыень зүһөөрнь тааруулагты!»

    Продолжает женщина, на что сваты должны положить золотое кольцо рядом с тем кольцом, которое уже лежит на блюде. Затем они по очереди достают из своих карманов деньги и кладут на те, которые уже лежат на блюде. При этом женщины строго следят, чтобы деньги соответствовали друг другу по достоинству, т.е по цвету. Все сидящие следят за происходящим. Этот обычай сопровождается смехом, шутками. Изрядно «помучив» сватов, женщины оставляют их в покое.

       Начинается общее веселье, произносятся тосты, благопожелания, поют песни и т.д.  Затем сваты собираются ехать домой, их провожают с песнями, благопожеланиями.

 

Кружковая работа по сбору фольклора

«Буряад арадай дуун»

Улаанхан занданаа ур(А)гуулhан

Уhанхан булагай hайханиинь бэ

Уласхоорондын байдалы hайжаруулhан

Буряадхан оромной hайханиинь бэ

Хʏринхэн занданаа ур(а)гуулhан

Хʏйтэнхэн булагай hайханиинь бэ

Олон зоной байдалы hайжаруулhан

(О) Росси гʏрэмнай hайханиинь бэ.

 

Еохорнууд.

Ногооной хʏхэдэ сабшаябди ай дунаш

Наhанай залууда зугаалаебди ай дунаш

      Аярзооной баярзооной

      Аялгынтяар зуугаалая ай дунаш

ʏбhэнэй хʏхэдэ сабшаябди ай дунаш

ʏетэнэй залууда зугаалаябди ай дунаш

             Аярзооной баярзооной

      Аялгынтяар зуугаалая ай дунаш

      Аляханаар тааруханаар

      Зугаалаябди ай дунаш.

 

Осоо.

Тʏнхэнэмнэй эхиндэ

Тʏрэhэн гараhан хʏрхʏʏднай

Тʏрэhэн гараhан Хʏрхʏʏдтээ

Тʏрʏʏ нэрэ соломной

       Малгай манай тʏхэреохэн

       Мотив манай Тʏнхэнэй

Танха того холбоhон

Тахимтайхан соргомнай

Танияа манияа холбоhон

Агуу ехэ гʏрэмнай

        Малгай манай тʏхэреохэн

       Мотив манай Тʏнхэнэй

Диалекты

1. яавалха- картофель

тарси- голова

онгоошхо-окошко

хүрээ-забор

пилтаа-печь

хөөшхэ-кошка

иншаа- здесь

тэншаа- там

шаадник-чайник

хүлюусэ- ключ

шаваагар-окно

сүү-молоко

теэбеэ- бабушка

таабай-дедушка

алдай- дай

нооһон-волосы

хүбаа

пергон-стайка

тээмэндэр-недавно

зяахан- маленький

мандагар-большой

шамбай-сильный

боохолдой- черт

сүсэгэй-сметана

һуулга-ведро

загнуу-ведро

түмбүүз- большая миска

маргааша- послезавтра

онголзохо

үхэдхүүлхэ

аагаһан- зутараан

 

Программа драматического кружка «Уран үгэ»

Тайлбари бэшэг.

  Буряад хэлэ ба литература  ойлгожо абалгада хэшээлнүүдэй хажуугаар драматическа кружогой хүдэлмэри ехэ үүргэ дүүргэхэ ёһотой. Юундэб гэхэдэ, кружогой үедэ үхибүүд үшөө гүнзэгыгөөр хэлэеэ ойлгохо болоно.

 Кружогой гол зорилгонууд гэхэдэ:

турэлхи хэлэндээ һурагшадай һонирхол дээшэлүүлхэ;
хэлэлгынь болбосорол һайжаруулха;
эрдэм мэдэсыень үргэдхэнэ ба гунзэгырүүлхэ;

         Эдэ хүдэлмэриин удхань ба түхэл маягынь ћургуули бүхэнэй бодото байдал дээрэһээ дулдыдан тодорхойлогдоно.
        Һурагшадай зохёохо абьяас элирүүлхэ ба хүгжөөхэ, уран зохёолой ажалда хабаадалсаха (шүлэг, рассказ бэшэхэ, оршуулга хэхэ, арадай аман зохёол суглуулан найруулха г.м.) талаар драматическа хүдэлмэри ехэ туһатай. Драматическа нааданууд хүмүүжүүлхэ ба юумэ ойлгон абаха ябадалда туһа хүргэнэ. Эндэ нааданай элдэб сценаринууд г. м. һурагшадаар зохёолгожо болоно.
        Драматическа хүдэлмэри элдэб янзын байха ушартай. Кружогой гэшууд жэшээлхэдэ, түрэлхи хэлэндээ дуратайшуулда өөһэдынгөө  һургуулиингаа элдэб найрнуудта дашарамдуулан, тусхай темэдэ зорюулһан үдэшэнүүд дээрэ сценкэнүүдээ харуулхадань болоно.

 

 

 

 

 

 

 

№

Темэ

час

1

Оролто хэшээл

 

1

  2

Драматическа зохёолнууд тухай хөөрэлдөөн

 

1

3

Уран гоёор уншажа һуралга

 

1

4

Уран гоёор хэлэжэ һуралга

 

1

5

Х.Н. Намсараев «Ноёоной хубуун»

(см. Приложение 1)

1

6

Г.Г. Чимитов Баснинууд (Эрэ тахяа)

 

1

7

Д.Ошоров «Баярлаһан һармагшан»

 

1

8

Д.Ошоров «Бэрхэ багша»

 

 

9

Ц.Г. Шагжин «Будамшуу»

 

1

10-11

Н.Г. Дамдинов «Гэсэр Хаан» (хэһэгүүд)

2

12

«Хадаг табилга»

 

1

13-14

Ч-Лх. Базарон «Хаарташан»

2

15-16

Э.Манзаровай зүүжэгүүд

2

17-18

Буряад арадай дуунууд. Түнхэнэй ёохор

2

 

 

 

 

 

 

Приложение 1

 

Сценка из пьесы   Хоца Намсараев «Ноёной хүбүүн»

 

Ноён:

-Зай хүбүүмни, ши ойлгоно гүш? Би үхэхэ болоод байнаб гээшэб! Шинии энэ хатанииешни ухаатай хүн гэжэ hанагшаб, хатанайнгаа үгэhөө нэгэшье гарангүй ябаарай

 

 

Хатан: Дуулааб. архиин hогтуугаар хоёр хүн наншалдаад сохюулагшань хургаяа таhа хазажархео гэлсэнэ.

 

 

Ноёной хүбүүн: hэ, одоо бишни тэрээхэн зарга таhалхал болоо гээшэб. Хүнгэн хубсаhыем гаргажа асал даа.

 

Хатан: үгы юрэдөө, ши ямар зарга таhалха болоод, хүнгэн хубсаhаяа үмдэхэеэ hанабаш?

 

Ноёной хүбүүн: hэ, тэрэшни тон барагтайхан юумэ байгаа ёhотой даа. Хүнгэн хубсаhаяа үмдэжэ ошоод, тэрээхэн зарлигыень гаргуулжа абаад, таhа татажархихам. hэ-hээ! Минии хүсэнтэй тэнсэхэ юун байха hэм.

 

Хатан:Ай, тэнэг адхамар, эсэгэшни наhа дүүрэхынгээ урда юун гэжэ шамда захяа hэм.

 

Ноёной хүбүүн: Мартажархеоб.

 

Хатан: Эсэгынгээ гэрээд үгэ мартажархеоб гэжэ hуухаш! Зарга гээшэшни хүсөөрөө таhалха hуур дээhэн бэшэ, тэрэшни ондоо байдаг.

 

Хатан: Ши ошоод байхадаа олон юумэ дуугарангүй, хамараа хараад hуугарай. Тэрэ хоёр заргатай хүнүүдые асаржа, урдаа байлгаад, та хоёр юундэ наншалдаабта гэжэ асуугаарай. Хэрбээ хургаяа тэбхытэр хазаhан байбал, тэрэшни өөрөө заатагуй хургаяа хазаhан байха

 

Ноён: Зай, таанад юундэ ерэбэт?

 

Хүнүүд(Балдан, Дамба)

-Энэ хургыем хазаа.

-үгы энэ хургыем хазаа

-Ноёнхай, энэ хүн мини хурга хазаал.

 

Ноён: Зай, зай! Хүрөө минии урда байгты. Хургануудаа  харуулагтыл даа. Аа ши, Балдан, өөрөө хургаяа хазаhан байнаш. Ехэ ялада унахаш. Ойлгоо гүш?

 

Ноён: Эндэhээ ябагты. Эдэниие гаргагты

Ах-даа! Ямар хүндэ ажал гээшэб зарга таhалха гээшэ

 

 

Ноён: Зай, орогты. Юун болооб?

 

hамган: ОО-ёо-ёо. Энэ нүхэрни хамарым хазажархеол.

 

Нүхэрынь: Би хазаагүйб. Энэ өөрөө хазаа.

 

Ноён: Зай, байгты. Хараhууб. Аа, тэнэг эмэ, өөрөө хамараа хазархеод, нүхэрөө хардажа байнаш!

 

hамган: Ноён хайрлыт, үнэхөөр хамарыем хазаа юумэл. Би өөрөө хайшан гэжэ хамараа хазалтайбиб?!

 

Хүнүүд: Ноёнхай эндүүрнэ бэшэ гүт? Аманиинь хамартаа яашье, хүрэхэгүйл. Яашье хүрэхэ юм, хүрэхэгүйл.

 

Ноён: Ай, нохойн гүлгэд, аниргүй байгты! Энэ эхэнэр заабол өөрөө хазаhан байха. Би мэдэжэ байнаб.

Хамартаа хүрэхэшьегүй hаа, ямар нэгэн үндэр юумэн дээрэ гараад, хазаhан байха. Мэдэнэб. Ябагты түргэн, ойлгоно гүт? Ябагты!

 

 

 

        

 

                                                 Хүнжэлэй   бүреэдэhэн.

Ведущая:   Мyнөөдэр  бидэ  айл  ахадyyyнэр   сугларжа  ахайнгаа дангина  басагыень  харидань          

                    хyргэхэмнай. Манай  hайхан  буряад  ёhо  заншалаар  хyнжэлөө  бyреэхэмнай.

                  Зайдаа ,  манай Тyнhэн  зоной  ёhо  заншал  иимэ. Дарима  гэжэ  басагамнай  хадамдаа

                   гаража,  yхибyyдые  тyрэжэ,  дyрбэн   тэгшэ  болохонь  болтогой  гэжэ  хэлээд,  хyнжэлөө

                  бэрижэ  эхилэе.  Оро  дэбидхэрээ  арюулжа,  hайхан  yреэлээ  хэлсэеэ.

Улаан  торгон  хyнжэлсөөмнай  ухаатай  хyyбyyд,  басагад  тyрэжэ  байхань  болтогой!
Сагаан  хонин  хyнжэлсөөмнай  сэсэн,  cэбэр  басагад  гарахань  болтогой!
Шэнэ  хонин  хyнжэлсөөмнай  шамбай  хyбyyн  тyрэжэ,  yеэ  залгажа,  угаа  даммжуулхань  болтогой.
Дарима  дангина  басагамнай  дyрбэн  хyбyyтэй  боложо,  дээдэ  баян  болохонь  болтогой!
Хyхэ  торгон  хyнжэлэмнай  хyyгэдээр  дyyрэн  байхань  болтогой!
Дарима  басагамнай  нэгэ  бэень  хоёр боложо,  хоёр  бэеынь  хори  болохонь  болтогой!
Манай  дангина  басаган  харидаа  яабхадаа,  хyндэ  хэлyyрээгyй,  нохойдо  хусуулангyйгөөр, хyндэтэй  ямбатай  бэри  болохонь  болтогой!
Барандаа  эблэржэ  бyтээhэн  хyнжэл  соомнай  бyхэ  тэхэ  шэнги  баатар  хyбyyд  тyрэжэ,  эхэ   эсэгэеэ   баярлуулжа,  буряад   зондоо  хyндэтэй,  айл  ахадyyдээ  туhатай  байхань  болтогой!

Ведущая:   Манай  басаган  хyрьгэн  хоёр.

                     Ута  наhатай,  удаан  жаргаалтай,  буурал  сагаан  толгойтой  таабай,  төөдэй  боложо 

                     олон  yри  хyyгэдые,  аша  гушанарые  yргэжэ  hуухань  болтогой! 

Сценарий обряда «Оро заһалга»

Зулай сагаан Саяанһаа

Зурын залгаа хушуураад,

Мүнгэн үрэжэл талаараа

Мянган зоноо жаргуулаад,

Һайхан юм даа, Буряаднай

Һаруул эхэ нютагнай!

                     Шэнэ жэлээр!

                     Шэнын нэгээр!

                     Сагаан һараар, Сагаалганаар! Амар мэндээ!

 

Сагаан һарамнай сахилзаһаар ерэбэл даа.

Сарюун һайхан таанадаа сагаан эдеэгээрээ угтанабди!

(сагаан эдеэ барина)

Хүндэтэ һайхан багшанараа, хадагаар золгожо, амаршалнабди!

(хадагаа барина)

 

Хүндэтэ нүхэд!

Тоорын дунда һургуулиин арбадахи классай һурагшадай зүгһөө,

Таа бүгэдэндэ Сагаан һарын, халуун Амар Мэндээ!

Ерэжэ байһан Хонин жэлдэ

Энхэ элүүр,

Ута наһатай, удаан жаргалтай

Ажаһуухатнай, болтогой!

 

Эртын урда холо сагһаа

Элинсэг хулинсагайнгаа сахижа ябаһан

Мүнхэ заяата уг изагуураа

Мартангүйгөөр һанажа ябаял!

 

Мүнөө  Сагаалганай найрта дашарамдуулан, «Оро заһалга» гэһэн арадайнгаа ёһо заншалтай танилсуулхымнай зүбшөөгыт!

 

Сайн байна, хүндэтэ худа худагынар! Хүндэтэ түрын айлшад! «Ганса хүн-хүн болохогүй, ганса сусал гал болохогүй»,-гэһэн оньһон үгэ баталжа, мүнөөдэр хуби заяагаа ниилүүлжэ байһан хоер залуушуулайнгаа унтари заһахаа сугларбабди!

 

 

Эдэ хоер залуушуулайнгаа ута наһа, удаан жаргал эдлэжэ, олон үри хүүгэдые түрэжэ, эбтэй эетэй һуухын түлөө арадайнгаа ёһолол болохо «Оро заһалга» эхилхэмнай гү!

 

Эхилэе, эхилэе!

Бэлдэхэ: а) Бурханай урда зула бадарааха;

               б) Гал гуламтадань тоһо үргэхэ;

                в) Оро табиха (2 матрац, 2 подушка, 2 хүнжэл, 2 простынь, 2 покрывало, ковер). Урид орон дээрээ басаганай матрац табина, тиигээд хүбүүнэй, һүүлээрнь басаганй простынь дээрэһээнь хүбүүнэй, тиигээд хоер подушка, хүнжэл, покрувалаарнь хаана. Орон дээрээ ковероо үлгэнэ. Тиигээд хоер залуушуулаа орон дээрээ һуулгана. Үреэлнүүдээ хэлэнэ.

1. Хумяад табиһан орон соомнай

    Хубитай хүбүүд түрэжэ байг лэ!

 

2. Эблүүлээд заһаһан орон соомнай,

    Эрдэмтэй, бэлигтэй басагад түрэжэ байг лэ!

 

3. Хүбхэн зөөлэн дэрэ дээрээ

Толгойгоо табин унтахадаа,

Сагаан гое зүүдэ хаража,

Сагаан сэдьхэлтэй ябаг лэ!

 

4. Гоелтотой зөөлэн дэрэ дээрээ

 Толгойгоо табин унтахадаа,

Зүүдэн соогоо залуушуулнай

Ажабайдалаа түсэблэжэ байг лэ!

 

5. Хүбэн сагаан хүнжэл соомнай

Хүбүүд олоор түрэжэ,

Хүн зонойнгоо дунда

Хүндэтэй мэргэн ябажа,

Хүсэ бэлиг ехэтэй,

Хүхюун жаргажа байг лэ!

 

6. үнгэ сагаан орон соомнай

Үхин үринэр түрэжэ,

Үетэн нүхэдэйнгөө дундахана

Үбдэхэ үбшэгүй,

Үльмы дээрээ үндэлзэн,

Үргэжэ танаа ябаг лэ!

 

7. Хамһажа заһаһан орон соомнай,

Хүхюутэй, дорюун хүбүүд, басагад түрэг лэ!

 

Эблэржэ бэлдэһэн орон соомнай,

Эрдэм ухаатай хүбүүд, басагад түрэг лэ!

 

Энэ хоер залуушуулнай

Олон жэлдэ эбтэй эетэй, олон үри хүүгэдые түрэхэнь болтогой!

 

Түрэмнай түбхэн бүтэжэ,

Буурал аба эжын

Буян сагаан үреэл

Хэрэг дээрээ бэелжэ,

Зол жаргал түхөөн

Зохин оршохонь болтогой!

 

Түрэ найрай түрүүшын шата,

Иигээд, тобшологдобо гээшэ!

 

 

Жэл бүри жэгдэ амгалан,

Он бүри омог дорюун

Сагаалжа, ногооржо байял даа!

 

Эрдэм бэлигэй, эрдэмэй харгыда

Эрхим шадамараар һурагты!

 

Аба эжыдээ, үетэн нүхэдтөө

Хододоо туһа хүргэжэ эбтэй эетэй ябагты!

 

Ута наһа, удаан жаргал

Арад зондоо үреэнэбди!

 

Хоймортоо дүүрэн

Табан хушуу малаа үдхэжэ,

Үнэр баян, элүүр энхэ

Сагаан сэдьхэлтэй

Байхамнай болтогой!